ڳوٺ جي پنچائت صديون پراڻي آهي، ايتري ئي پراڻي جيترو هيءُ ڳوٺ پراڻو آهي. ڳوٺ جي ڪن جهونن جو خيال آهي ته هن ڳوٺ جي آباد ٿيڻ کان اڳ ئي پنچائت جو بنياد پئجي چڪو هو. پنچائت جي ڪري ئي ڳوٺ ۾ ماڻهن جي هڪٻئي سان محبت قائم آهي. هر ڳوٺاڻي کي صديون پراڻي ان پنچائت تي مڪمل ڀروسو آهي. پنچائت ڳوٺ جي ڀلائيءَ لاءِ جيڪي به فرمان جاري ڪندي آهي، انهن تي عمل ڪرڻ ڳوٺاڻن لاءِ مقدس ترين عبادت ليکبو آهي. پنچائت جي فرمانن کي مڙهيل نه سمجهڻ گهرجي. ڳوٺاڻا پاڻ ئي پنهنجي ڀلائيءَ لاءِ پنچائت جي حڪمن کي مقدس سمجهي عمل ڪرڻ لڳندا آهن. مشهور آهي ته هن ڳوٺ جي آباد ٿيڻ کان اڳ هتي مها ٻوڏ آئي هئي، تڏهن هتي هڪ اڪيلو بزرگ جهوپڙيءَ ۾ رهندو هو. برسات جي ڪري آيل ان مها ٻوڏ ڪچي جي سموري علائقي کي ٻوڙي ڇڏيو پر هن بزرگ جي جهوپڙيءَ کي ڪوبه نقصان ڪونه پهتو. اها پنچائت جي ئي منشا هئي ته بزرگ کي ڪنهن به قسم جو نقصان نه پوڻ گهرجي. اهوئي سبب آهي جو صدين کان ان بزرگ جي مزار ڪيترين ئي ٻوڏن، طوفانن ۽ زلزلن بعد به جيئن جو تيئن برقرار آهي. ڪجهه ڳوٺاڻن جو چوڻ آهي ته مها ٻوڏ واري وقت بزرگ پاڻ ئي پنچائت ۾ تبديل ٿي ويو هو. جڏهن ته ٻين جو چوڻ آهي ته مقدس آسماني هستي فرشتا موڪلي بزرگ لاءِ زميني پنچائت قائم ڪئي ته جيئن اهي بزرگ کي ٿيندڙ امڪاني نقصان کان بچائين.
مان به ان ڳوٺ جو قديم رهواسي آهيان، ظاهر آهي ته ٻين ڳوٺاڻن جيان مان به پنچائت جي هر حڪمنامي تي بنا ڪنهن اعتراض جي عمل ڪندو آهيان. منهنجو عقيدو آهي ته ڳوٺ جي اها صديون پراڻي پنچائت هميشه درست فيصلا ڪندي آهي. منهنجي سموري حياتيءَ ۾ مون ڪنهن هڪ ماڻهوءَ کي به پنچائت خلاف ڳالهائيندي نه ٻڌو آهي. هونءَ به اها اڻ ٿيڻي ڳالهه آهي، جنهن هنڌان اوهان کي هميشه امن ۽ انصاف مليو هجي اوهان ڪيئن ٿا ان جي مخالفت ڪري سگهو. جيڪڏهن فرض ڪجي اهڙو ڪو واقعو ٿيو به هجي تڏهن به ڳوٺاڻن موجب پنچائت خلاف ڳالهائيندڙ پڪ سان ڪو پاڳل ماڻهو ئي هوندو. ڳوٺ ۾ انصاف حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوبه طئي ٿيل طريقو مقرر نه آهي. پنچائت کي پاڻهي ئي ڄاڻ ملي ويندي آهي ته ڪٿي ناانصافي ٿي آهي ۽ سندن مداخلت اڻٽر بنجي پئي آهي. پوءِ اهي انصاف جون مڪمل تقاضائون پوريون ڪري متاثر کي انصاف ڏياريندا آهن. اها ڳالهه ته هن ڳوٺ ۾ ڪنهن سان ناانصافي ٿي آهي اهو صرف فرض ڪيو ويو آهي. اهو مڃيل آهي ته هن ڳوٺ ۾ ناانصافي ڪرڻ واري جي نيت تي عمل ٿيڻ کان اڳ ئي پنچائت ان عمل تي روڪ لڳائي ڇڏيندي آهي. پنچائت کي اها ڄاڻ ڪيئن ملندي آهي يا پنچائت جا مخبر ڪير آهن، اها ڳالهه ڪنهن به ڳوٺاڻي کي معلوم نه آهي.
مان ائين نٿو چوان ته مون سان ڪا ناانصافي ٿي آهي، بلڪه مان اهڙي ڳالهه سوچي به ڪونه ٿو سگهان. پر گذريل ڪجهه سالن کان هر ڳوٺاڻي کي کنهڻ جو روڳ لڳي ويو آهي. ٿي سگهي ٿو اهو پنچائت جي ڪنهن حڪمنامي جو حصو هجي. پنجن سالن کان اهو روڳ وڌندو ان حد تائين اچي پهتو آهي جو جملي جي ادائگي کنهڻ کان سواءِ ناممڪن بنجي وئي آهي. ڳوٺ ۾ ٻن قسمن جا خيال گردش ڪندا رهيا آهن. هڪ اهو ته کنهڻ واقعي هڪ روڳ يا بيماري آهي، جنهن جو پنچائت سان ڪوبه تعلق نه آهي. جڏهن ته ٻئي خيال مطابق ڳوٺ جي ڪنهن به انسان کي کنهڻ جي بيماري نه آهي بلڪه اها مقدس حڪمنامي مطابق ٿيندڙ عملي عبادت آهي. کنهڻ جو عمل هن ڳوٺ جي ماڻهن لاءِ ڪابه غيرمعمولي ڳالهه نه آهي. توڙي جو مان پنچائت جو ڪنهن به طرح مخالف نه آهيان ۽ نه ئي مون کي انهن کان ڪا شڪايت آهي. تڏهن به منهنجو خيال آهي ته ڳوٺ جي ڪنهن هڪ ماڻهوءَ کي سزا ڏيڻ خاطر سمورن ڳوٺاڻن کي خارشزده ڪتي ٿيڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو آهي. ظاهر آهي ته پنچائت ڪڏهن به اعلانيه حڪمنامو جاري نه ڪيو آهي، تڏهن به پنچائت جو فيصلو پاڻمرادو نافذ ٿي ويندو آهي. ان ڳالهه جو گهڻو امڪان آهي ته خارش ۾ ورتل ڪي فرد پاڻ به پنچائت جا ميمبر هجن، پر کين اها ڄاڻ هجي ته اهي پنچائت جا رڪن آهن، ناممڪن آهي. اڄ تائين ڪنهن به ڳوٺاڻي پنچائت جو ميمبر هجڻ جي دعويٰ ڪانه ڪئي آهي. پنج سال پهريان جڏهن ڳوٺاڻن پنهنجي جسم جي مختلف حصن کي کنهڻ شروع ڪيو، تڏهن ان عمل ڏانهن ڪنهن جو به خاص ڌيان ڪونه ٿي ويو. جيئن جيئن خارش جو اهو عمل مقدار ۾ وڌيڪ ٿيندو ويو تيئن تيئن اکين لاءِ اهو عمل بيزار ڪندڙ ڏيک بنجي پيو. مون وڏي احتياط سان ڳالهايو آهي، اهو ان طرح ته مان صرف پنهنجي باري ۾ ڳالهائي رهيو آهيان. مون کي ٻين جي نمائندگي ڪرڻ جو ڪوبه اختيار نه آهي. ٻين جي باري ۾ ڳالهه ڪرڻ کي امڪاني سچ يا هڪ راءِ طور سمجهڻ کپي. ڇاڪاڻ ته هونءَ به فيصلي جو آخري اختيار صرف ۽ صرف پنچائت وٽ آهي.
هاڻي جڏهن کنهڻ جو عمل وات مان نڪرندڙ ڳالهه تي اثرانداز ٿيڻ لڳو آهي ته بيزاري پيدا ٿيڻ ناگزير آهي. اصل مسئلو اهو آهي ته جنهن ڳوٺاڻي کي ڪڻڪ جي فصل بابت خيال ظاهر ڪرڻا هوندا آهن ته اهو سامهون ويٺل ڳوٺاڻن جي کنهڻ واري عمل کي ڏسي، پنهنجي جسم تي کنهڻ ۽ ساڳي وقت ڪڻڪ بابت ڳالهائڻ ڀيري چُڪ ڪري وجهندو آهي. تنهنڪري ڳوٺاڻن جو هڪٻئي جي سامهون هجڻ باوجود رابطو گهٽجي رهيو آهي، اهو چوڻ بهتر ٿيندو ته هڪٻئي جي ڳالهه کي سمجهڻ تڪليفده بنجي چڪو آهي. گهٽ ۾ گهٽ مون سان اها ويڌن ضرور آهي، مان پنچائت خلاف ڳالهائن نٿو چاهيان پر ايترو ضرور معلوم ڪرڻ چاهيان ٿو ته اهو سڀ ڪجهه ڪيتري عرصي تائين برقرار رهندو. ڇاڪاڻ ته تاعمر خارشزده ڳوٺاڻن کي ڀليل ۽ وائڙي انداز ۾ ٻڌندو رهڻ زندگيءَ کي اذيتناڪ بنائي رهيو آهي. جيڪڏهن کنهڻ جو عمل ڪنهن هڪ ماڻهوءَ لاءِ سزا آهي ته پوءِ پنچائت لاءِ مبهم مخالفت جو عنصر اڀرڻ لازمي آهي. يعني اهو ته هڪ ماڻهوءَ کي سزا ڏيڻ لاءِ سمورن ڳوٺاڻن کي خارشزده بنجڻو پوي، ان کان بهتر هو ته ڏوهيءَ کي ڪا سزا ڏني وڃي ها. منهنجي خيال ۾ پنچائت ان ڪري سمورن ڳوٺاڻن کي خارشزده ڪيو جيئن سندن موجودگي واضع نه ٿي سگهي ۽ صورتحال اڳي جيان غير يقيني ۽ مقدس رهي. پنچائت غير يقيني ۽ مقدس جي تعلق کي چڱي طرح سمجهي ٿي. تنهنڪري سندن حڪم نافذ ٿيندا آهن پر نفاذ جو ذريعو ڪڏهن پڌرو نه ٿيندو آهي. مان ان ڳالهه تي سوچڻ نٿو چاهيان پر پنهنجي جسم کي پنجن سالن کان کنهڻ ڪري پنهنجا حواس وڃائي رهيو آهيان. جيڪڏهن کنهڻ جو عمل جاري هجي ته اکين سان ڏسجندڙ سامهون وارو منظر، ڪنن سان ٻڌجندڙ آواز، آسپاس مان ايندڙ بوءِ ۽ وات ۾ پيل کاڌي جو سواد مبهم ۽ غير يقيني بنجي ويندو آهي. اهڙي صورتحال صرف ان ڪري پيدا ٿي رهي آهي جو هڪڙي حواس يعني ڇهڻ کان کنهڻ جو ڪم ايترو گهڻو ورتو ويو آهي جو اهو پنهنجي حساسيت وڃائڻ ڏانهن مائل آهي.
گذريل ڪجهه وقت کان مان خفيه تجربا ڪري رهيو آهيان. مثال طور مان جڏهن ڳوٺاڻن جي محفل ۾ ويهندو آهيان ته سمورا فرد کنهڻ، ڳالهائڻ ۽ کلڻ وغيره ۾ مصروف هوندا آهن ته مان کنهڻ جي عمل کي روڪي ڪنهن به ٻئي حواس کي وڌيڪ سجاڳ ڪري ڇڏيندو آهيان. ڪالهه جي ئي ڳالهه آهي ته جڏهن مرڪزي اوطاق تي ڪچهريءَ جي محفل مَتي ته سمورن ڳوٺاڻن هڪ ئي وقت ڳالهائڻ شروع ڪيو. ائين ٿي لڳو ڄڻ هر ڪنهن کي پنهنجي ڳالهه اهم ٿي لڳي ۽ ٻين جي غير اهم، نتيجي طور هرڪو پنهنجي لهجي ۽ جسماني انداز سان آواز کي اثرائتو بنائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. ساڳي وقت هنن لاءِ پنچائت طرفان نافذ ٿيل کنهڻ جو عمل به جاري رکڻو ٿي پيو. اهڙي وقت مون پنهنجون اکيون بند ڪري ڇڏيون ۽ کنهڻ جي عمل کي ڍرو ڪري ڇڏيو ته جيئن ٻين جي ڀيٽ ۾ تيز ٻڌجندڙ آواز تي ڌيان ڏئي سگهان. ڪجهه هن قسم جا جملا منهنجي ڪنن ذريعي دماغ تائين موصول ٿيا. ”ڪوڏر ڪڏهن به واريءَ تي نه وهائڻ گهرجي، خاص طور جڏهن اوهان کي ڪنهن ڪم لاءِ واري گهربل هجي.“ ڪنهن ٻئي چيو: ”منهنجي واري اڃا مس آئي ته هن منهنجي بالٽي کڻي پري اڇلائي ۽ پاڻ پاڻي ڀرڻ لڳي.“ تڏهن هڪ آواز آيو: ”بهتر ٿيندو ته عورتن تي هٿ کڻڻ شروع ڪجي، خاص طور تڏهن جڏهن واريءَ جو احترام نه رهي.“ جواب ۾ ٻيو جملو هو: ”منهنجي ڳالهه سمجهي ڇڏيو، وقت واريءَ جيان هٿن مان نڪري رهيو آهي.“ آخري جملو حيران ڪندڙ هو، مون اکيون کوليون ۽ واجهائڻ لڳس ته اهو جملو ڪنهن چيو هو. ڳوٺاڻا ٿوري دير لاءِ کنهڻ وساري ويٺا، انهن جون اکيون منهنجي اکين ڏانهن هيون. اهو بس لمحي کن لاءِ ٿيو ۽ کنهڻ جو عمل پهريان وانگر جاري رهيو، سمورن کي اها ڄاڻ هئي ته مقدس حڪمنامي جي توهين نه ٿيڻ گهرجي. ان وقت مون کي به پڪ ٿي وئي ته ماڻهن منهنجي بند اکين کي ضرور ڏٺو هوندو. مان سمجهي نه سگهيس ته اها پنچائت جي حڪم جي انحرافي آهي يا نه. مون کي ڄاڻ هئي ته هن ڳوٺ ۾ انحرافي به هڪ مبهم ڏيک بنجي چڪو آهي. جيڪڏهن ڪو ڏيک مبهم هجي ته اهو مقدس ته ٿي سگهي ٿو پر سمجهڻ لائق هرگز نٿو ٿي سگهي.
مان ڪجهه نتيجا حاصل ڪري چڪو آهيان، ضروري ناهي ته ڪير انهن نتيجن سان متفق ٿئي. ڳوٺ ۾ هرڪو ٻئي کي سمجهائڻ جو اهل آهي پر پاڻ ٻين جي ڳالهه سمجهڻ جي لائق ناهي. اهڙي صورتحال ۾ مان کين ڪيئن ٿو سمجهائي سگهان ته ٻين جي ڳالهه سمجهڻ لاءِ اکيون بند ڪرڻ ضروري آهن. منهنجا نتيجا آفاقي ناهن، اهي صرف هن ڳوٺ تي لاڳو ٿين ٿا. منهنجا سمورا نتيجا هڪ قسم جو انومان آهن. مثال طور مان اهو سوچيان ٿو ته جنهن کي پنچائت ڏوهي قرار ڏئي سمورن ڳوٺاڻن کي کنهڻ جو حڪم جاري ڪيو اهو ”ڏوهي“ مان آهيان. توڙي جو مون کي پنهنجي ڏوهه جي خبر ناهي پر پوءِ به گهڻو امڪان اهوئي آهي. ڇاڪاڻ ته پنچائت مون کي سڌي طرح ڏوهي ظاهر ڪرڻ نٿي چاهيو، جيڪڏهن ائين ڪيو وڃي ها ته پنچائت کي ثبوت فراهم ڪرڻو پوي ها. ان طرح نئون سوال اهو پيدا ٿئي ها ته اڪيلي ڏوهيءَ کي سزا ڏيڻ جي بدران سمورن ڳوٺاڻن کي خارشزده ڇو بنايو ويو! هڪ ڳالهه طئي آهي ته پنچائت تمام ذهين ڪارڪنن تي مشتمل آهي. انهن کي اها ڄاڻ آهي ته ڏوهيءَ کي جيڪا اڻ سڌي سزا ڏني وئي آهي ان کان وڌيڪ ٻي ڪابه سزا دنيا ۾ اڄ تائين نه آزمائي وئي آهي. مطلب اهو ته مان نافذ ٿيل قانون کان مٿڀرو آهيان. ڏوهي قرار ڏيڻ کان پوءِ ڪوبه قانون مون تي لاڳو ڪونه ٿو ٿئي. ٻين کي مسلسل خارشزده ڏسي مان آهستي آهستي خارش هجڻ باوجود کنهڻ وساري رهيو آهيان. شايد پنچائت جو اهو طريقو ڪارگر به آهي. يعني اوهان کي ڪن ۾ سور ٿئي تڏهن به اوهان پنهنجي آڱر ڪن ۾ نه وجهي سگهو. ڪيڏي نه عجيب سزا آهي، جيڪا اوهان تي لاڳو ڪانه ڪئي وئي آهي پر اوهان پاڻمرادو ان سزا کي ڀوڳڻ لڳا آهيو. اهڙي سزا اوهان تي گهڻ طرفو اثر ڇڏي ٿي. اوهان ٻين جي اڳيان پنهنجي حقيقت بيان ڪرڻ لاءِ نااهل ٿي چڪا آهيو. ان جو مطلب ته اوهان ردعمل کان عاري هڪ وجود آهيو. جنهن وٽ پنج حواس هجڻ جي باوجود مشاهدي جي قوت ختم ٿي چڪي آهي. آخري ڳالهه ته اها وڏائي اجائي سمجهبي ته رڳو مان ڏوهي آهيان، ٻيا ڳوٺاڻا ڏوهيءَ هجڻ جي ان اعزاز کان محروم آهن! مان ائين سمجهڻ ۾ حق بجانب آهيان ته ٿي سگهي ٿو منهنجو تجزيو ۽ نتيجا بلڪل غلط هجن. حقيقت صرف ايتري هجي ته پنچائت جو ڪوبه وجود ڪونهي. اسان صدين کان ڳوٺاڻا آهيون. زندگي ملي آهي ۽ زندگي گذارڻي آهي. ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو فريب ٿي سگهي ٿو جنهن سان پاڻ کي ٺڳي زندگي گذارجي!
مان به ان ڳوٺ جو قديم رهواسي آهيان، ظاهر آهي ته ٻين ڳوٺاڻن جيان مان به پنچائت جي هر حڪمنامي تي بنا ڪنهن اعتراض جي عمل ڪندو آهيان. منهنجو عقيدو آهي ته ڳوٺ جي اها صديون پراڻي پنچائت هميشه درست فيصلا ڪندي آهي. منهنجي سموري حياتيءَ ۾ مون ڪنهن هڪ ماڻهوءَ کي به پنچائت خلاف ڳالهائيندي نه ٻڌو آهي. هونءَ به اها اڻ ٿيڻي ڳالهه آهي، جنهن هنڌان اوهان کي هميشه امن ۽ انصاف مليو هجي اوهان ڪيئن ٿا ان جي مخالفت ڪري سگهو. جيڪڏهن فرض ڪجي اهڙو ڪو واقعو ٿيو به هجي تڏهن به ڳوٺاڻن موجب پنچائت خلاف ڳالهائيندڙ پڪ سان ڪو پاڳل ماڻهو ئي هوندو. ڳوٺ ۾ انصاف حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوبه طئي ٿيل طريقو مقرر نه آهي. پنچائت کي پاڻهي ئي ڄاڻ ملي ويندي آهي ته ڪٿي ناانصافي ٿي آهي ۽ سندن مداخلت اڻٽر بنجي پئي آهي. پوءِ اهي انصاف جون مڪمل تقاضائون پوريون ڪري متاثر کي انصاف ڏياريندا آهن. اها ڳالهه ته هن ڳوٺ ۾ ڪنهن سان ناانصافي ٿي آهي اهو صرف فرض ڪيو ويو آهي. اهو مڃيل آهي ته هن ڳوٺ ۾ ناانصافي ڪرڻ واري جي نيت تي عمل ٿيڻ کان اڳ ئي پنچائت ان عمل تي روڪ لڳائي ڇڏيندي آهي. پنچائت کي اها ڄاڻ ڪيئن ملندي آهي يا پنچائت جا مخبر ڪير آهن، اها ڳالهه ڪنهن به ڳوٺاڻي کي معلوم نه آهي.
مان ائين نٿو چوان ته مون سان ڪا ناانصافي ٿي آهي، بلڪه مان اهڙي ڳالهه سوچي به ڪونه ٿو سگهان. پر گذريل ڪجهه سالن کان هر ڳوٺاڻي کي کنهڻ جو روڳ لڳي ويو آهي. ٿي سگهي ٿو اهو پنچائت جي ڪنهن حڪمنامي جو حصو هجي. پنجن سالن کان اهو روڳ وڌندو ان حد تائين اچي پهتو آهي جو جملي جي ادائگي کنهڻ کان سواءِ ناممڪن بنجي وئي آهي. ڳوٺ ۾ ٻن قسمن جا خيال گردش ڪندا رهيا آهن. هڪ اهو ته کنهڻ واقعي هڪ روڳ يا بيماري آهي، جنهن جو پنچائت سان ڪوبه تعلق نه آهي. جڏهن ته ٻئي خيال مطابق ڳوٺ جي ڪنهن به انسان کي کنهڻ جي بيماري نه آهي بلڪه اها مقدس حڪمنامي مطابق ٿيندڙ عملي عبادت آهي. کنهڻ جو عمل هن ڳوٺ جي ماڻهن لاءِ ڪابه غيرمعمولي ڳالهه نه آهي. توڙي جو مان پنچائت جو ڪنهن به طرح مخالف نه آهيان ۽ نه ئي مون کي انهن کان ڪا شڪايت آهي. تڏهن به منهنجو خيال آهي ته ڳوٺ جي ڪنهن هڪ ماڻهوءَ کي سزا ڏيڻ خاطر سمورن ڳوٺاڻن کي خارشزده ڪتي ٿيڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو آهي. ظاهر آهي ته پنچائت ڪڏهن به اعلانيه حڪمنامو جاري نه ڪيو آهي، تڏهن به پنچائت جو فيصلو پاڻمرادو نافذ ٿي ويندو آهي. ان ڳالهه جو گهڻو امڪان آهي ته خارش ۾ ورتل ڪي فرد پاڻ به پنچائت جا ميمبر هجن، پر کين اها ڄاڻ هجي ته اهي پنچائت جا رڪن آهن، ناممڪن آهي. اڄ تائين ڪنهن به ڳوٺاڻي پنچائت جو ميمبر هجڻ جي دعويٰ ڪانه ڪئي آهي. پنج سال پهريان جڏهن ڳوٺاڻن پنهنجي جسم جي مختلف حصن کي کنهڻ شروع ڪيو، تڏهن ان عمل ڏانهن ڪنهن جو به خاص ڌيان ڪونه ٿي ويو. جيئن جيئن خارش جو اهو عمل مقدار ۾ وڌيڪ ٿيندو ويو تيئن تيئن اکين لاءِ اهو عمل بيزار ڪندڙ ڏيک بنجي پيو. مون وڏي احتياط سان ڳالهايو آهي، اهو ان طرح ته مان صرف پنهنجي باري ۾ ڳالهائي رهيو آهيان. مون کي ٻين جي نمائندگي ڪرڻ جو ڪوبه اختيار نه آهي. ٻين جي باري ۾ ڳالهه ڪرڻ کي امڪاني سچ يا هڪ راءِ طور سمجهڻ کپي. ڇاڪاڻ ته هونءَ به فيصلي جو آخري اختيار صرف ۽ صرف پنچائت وٽ آهي.
هاڻي جڏهن کنهڻ جو عمل وات مان نڪرندڙ ڳالهه تي اثرانداز ٿيڻ لڳو آهي ته بيزاري پيدا ٿيڻ ناگزير آهي. اصل مسئلو اهو آهي ته جنهن ڳوٺاڻي کي ڪڻڪ جي فصل بابت خيال ظاهر ڪرڻا هوندا آهن ته اهو سامهون ويٺل ڳوٺاڻن جي کنهڻ واري عمل کي ڏسي، پنهنجي جسم تي کنهڻ ۽ ساڳي وقت ڪڻڪ بابت ڳالهائڻ ڀيري چُڪ ڪري وجهندو آهي. تنهنڪري ڳوٺاڻن جو هڪٻئي جي سامهون هجڻ باوجود رابطو گهٽجي رهيو آهي، اهو چوڻ بهتر ٿيندو ته هڪٻئي جي ڳالهه کي سمجهڻ تڪليفده بنجي چڪو آهي. گهٽ ۾ گهٽ مون سان اها ويڌن ضرور آهي، مان پنچائت خلاف ڳالهائن نٿو چاهيان پر ايترو ضرور معلوم ڪرڻ چاهيان ٿو ته اهو سڀ ڪجهه ڪيتري عرصي تائين برقرار رهندو. ڇاڪاڻ ته تاعمر خارشزده ڳوٺاڻن کي ڀليل ۽ وائڙي انداز ۾ ٻڌندو رهڻ زندگيءَ کي اذيتناڪ بنائي رهيو آهي. جيڪڏهن کنهڻ جو عمل ڪنهن هڪ ماڻهوءَ لاءِ سزا آهي ته پوءِ پنچائت لاءِ مبهم مخالفت جو عنصر اڀرڻ لازمي آهي. يعني اهو ته هڪ ماڻهوءَ کي سزا ڏيڻ لاءِ سمورن ڳوٺاڻن کي خارشزده بنجڻو پوي، ان کان بهتر هو ته ڏوهيءَ کي ڪا سزا ڏني وڃي ها. منهنجي خيال ۾ پنچائت ان ڪري سمورن ڳوٺاڻن کي خارشزده ڪيو جيئن سندن موجودگي واضع نه ٿي سگهي ۽ صورتحال اڳي جيان غير يقيني ۽ مقدس رهي. پنچائت غير يقيني ۽ مقدس جي تعلق کي چڱي طرح سمجهي ٿي. تنهنڪري سندن حڪم نافذ ٿيندا آهن پر نفاذ جو ذريعو ڪڏهن پڌرو نه ٿيندو آهي. مان ان ڳالهه تي سوچڻ نٿو چاهيان پر پنهنجي جسم کي پنجن سالن کان کنهڻ ڪري پنهنجا حواس وڃائي رهيو آهيان. جيڪڏهن کنهڻ جو عمل جاري هجي ته اکين سان ڏسجندڙ سامهون وارو منظر، ڪنن سان ٻڌجندڙ آواز، آسپاس مان ايندڙ بوءِ ۽ وات ۾ پيل کاڌي جو سواد مبهم ۽ غير يقيني بنجي ويندو آهي. اهڙي صورتحال صرف ان ڪري پيدا ٿي رهي آهي جو هڪڙي حواس يعني ڇهڻ کان کنهڻ جو ڪم ايترو گهڻو ورتو ويو آهي جو اهو پنهنجي حساسيت وڃائڻ ڏانهن مائل آهي.
گذريل ڪجهه وقت کان مان خفيه تجربا ڪري رهيو آهيان. مثال طور مان جڏهن ڳوٺاڻن جي محفل ۾ ويهندو آهيان ته سمورا فرد کنهڻ، ڳالهائڻ ۽ کلڻ وغيره ۾ مصروف هوندا آهن ته مان کنهڻ جي عمل کي روڪي ڪنهن به ٻئي حواس کي وڌيڪ سجاڳ ڪري ڇڏيندو آهيان. ڪالهه جي ئي ڳالهه آهي ته جڏهن مرڪزي اوطاق تي ڪچهريءَ جي محفل مَتي ته سمورن ڳوٺاڻن هڪ ئي وقت ڳالهائڻ شروع ڪيو. ائين ٿي لڳو ڄڻ هر ڪنهن کي پنهنجي ڳالهه اهم ٿي لڳي ۽ ٻين جي غير اهم، نتيجي طور هرڪو پنهنجي لهجي ۽ جسماني انداز سان آواز کي اثرائتو بنائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. ساڳي وقت هنن لاءِ پنچائت طرفان نافذ ٿيل کنهڻ جو عمل به جاري رکڻو ٿي پيو. اهڙي وقت مون پنهنجون اکيون بند ڪري ڇڏيون ۽ کنهڻ جي عمل کي ڍرو ڪري ڇڏيو ته جيئن ٻين جي ڀيٽ ۾ تيز ٻڌجندڙ آواز تي ڌيان ڏئي سگهان. ڪجهه هن قسم جا جملا منهنجي ڪنن ذريعي دماغ تائين موصول ٿيا. ”ڪوڏر ڪڏهن به واريءَ تي نه وهائڻ گهرجي، خاص طور جڏهن اوهان کي ڪنهن ڪم لاءِ واري گهربل هجي.“ ڪنهن ٻئي چيو: ”منهنجي واري اڃا مس آئي ته هن منهنجي بالٽي کڻي پري اڇلائي ۽ پاڻ پاڻي ڀرڻ لڳي.“ تڏهن هڪ آواز آيو: ”بهتر ٿيندو ته عورتن تي هٿ کڻڻ شروع ڪجي، خاص طور تڏهن جڏهن واريءَ جو احترام نه رهي.“ جواب ۾ ٻيو جملو هو: ”منهنجي ڳالهه سمجهي ڇڏيو، وقت واريءَ جيان هٿن مان نڪري رهيو آهي.“ آخري جملو حيران ڪندڙ هو، مون اکيون کوليون ۽ واجهائڻ لڳس ته اهو جملو ڪنهن چيو هو. ڳوٺاڻا ٿوري دير لاءِ کنهڻ وساري ويٺا، انهن جون اکيون منهنجي اکين ڏانهن هيون. اهو بس لمحي کن لاءِ ٿيو ۽ کنهڻ جو عمل پهريان وانگر جاري رهيو، سمورن کي اها ڄاڻ هئي ته مقدس حڪمنامي جي توهين نه ٿيڻ گهرجي. ان وقت مون کي به پڪ ٿي وئي ته ماڻهن منهنجي بند اکين کي ضرور ڏٺو هوندو. مان سمجهي نه سگهيس ته اها پنچائت جي حڪم جي انحرافي آهي يا نه. مون کي ڄاڻ هئي ته هن ڳوٺ ۾ انحرافي به هڪ مبهم ڏيک بنجي چڪو آهي. جيڪڏهن ڪو ڏيک مبهم هجي ته اهو مقدس ته ٿي سگهي ٿو پر سمجهڻ لائق هرگز نٿو ٿي سگهي.
مان ڪجهه نتيجا حاصل ڪري چڪو آهيان، ضروري ناهي ته ڪير انهن نتيجن سان متفق ٿئي. ڳوٺ ۾ هرڪو ٻئي کي سمجهائڻ جو اهل آهي پر پاڻ ٻين جي ڳالهه سمجهڻ جي لائق ناهي. اهڙي صورتحال ۾ مان کين ڪيئن ٿو سمجهائي سگهان ته ٻين جي ڳالهه سمجهڻ لاءِ اکيون بند ڪرڻ ضروري آهن. منهنجا نتيجا آفاقي ناهن، اهي صرف هن ڳوٺ تي لاڳو ٿين ٿا. منهنجا سمورا نتيجا هڪ قسم جو انومان آهن. مثال طور مان اهو سوچيان ٿو ته جنهن کي پنچائت ڏوهي قرار ڏئي سمورن ڳوٺاڻن کي کنهڻ جو حڪم جاري ڪيو اهو ”ڏوهي“ مان آهيان. توڙي جو مون کي پنهنجي ڏوهه جي خبر ناهي پر پوءِ به گهڻو امڪان اهوئي آهي. ڇاڪاڻ ته پنچائت مون کي سڌي طرح ڏوهي ظاهر ڪرڻ نٿي چاهيو، جيڪڏهن ائين ڪيو وڃي ها ته پنچائت کي ثبوت فراهم ڪرڻو پوي ها. ان طرح نئون سوال اهو پيدا ٿئي ها ته اڪيلي ڏوهيءَ کي سزا ڏيڻ جي بدران سمورن ڳوٺاڻن کي خارشزده ڇو بنايو ويو! هڪ ڳالهه طئي آهي ته پنچائت تمام ذهين ڪارڪنن تي مشتمل آهي. انهن کي اها ڄاڻ آهي ته ڏوهيءَ کي جيڪا اڻ سڌي سزا ڏني وئي آهي ان کان وڌيڪ ٻي ڪابه سزا دنيا ۾ اڄ تائين نه آزمائي وئي آهي. مطلب اهو ته مان نافذ ٿيل قانون کان مٿڀرو آهيان. ڏوهي قرار ڏيڻ کان پوءِ ڪوبه قانون مون تي لاڳو ڪونه ٿو ٿئي. ٻين کي مسلسل خارشزده ڏسي مان آهستي آهستي خارش هجڻ باوجود کنهڻ وساري رهيو آهيان. شايد پنچائت جو اهو طريقو ڪارگر به آهي. يعني اوهان کي ڪن ۾ سور ٿئي تڏهن به اوهان پنهنجي آڱر ڪن ۾ نه وجهي سگهو. ڪيڏي نه عجيب سزا آهي، جيڪا اوهان تي لاڳو ڪانه ڪئي وئي آهي پر اوهان پاڻمرادو ان سزا کي ڀوڳڻ لڳا آهيو. اهڙي سزا اوهان تي گهڻ طرفو اثر ڇڏي ٿي. اوهان ٻين جي اڳيان پنهنجي حقيقت بيان ڪرڻ لاءِ نااهل ٿي چڪا آهيو. ان جو مطلب ته اوهان ردعمل کان عاري هڪ وجود آهيو. جنهن وٽ پنج حواس هجڻ جي باوجود مشاهدي جي قوت ختم ٿي چڪي آهي. آخري ڳالهه ته اها وڏائي اجائي سمجهبي ته رڳو مان ڏوهي آهيان، ٻيا ڳوٺاڻا ڏوهيءَ هجڻ جي ان اعزاز کان محروم آهن! مان ائين سمجهڻ ۾ حق بجانب آهيان ته ٿي سگهي ٿو منهنجو تجزيو ۽ نتيجا بلڪل غلط هجن. حقيقت صرف ايتري هجي ته پنچائت جو ڪوبه وجود ڪونهي. اسان صدين کان ڳوٺاڻا آهيون. زندگي ملي آهي ۽ زندگي گذارڻي آهي. ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو فريب ٿي سگهي ٿو جنهن سان پاڻ کي ٺڳي زندگي گذارجي!
